MEDICO ÑANA

Ha'e peteí médiko arandu ka'avy, conocido también médiko ñana, oikuaava heta mba'asy puha oñembo'e akue ymaite ko'agaite peve oje'eháicha médiko botica ndokuaáiva, pe'a ha'e: oheo,kambyrujere,py'aruru umia.

Ko´ä ha´e mba´asykuéra mediko ñana oipohänóva; Oheo terä Haru; Py´aruru; Tabardillo; Kambyrujere; Mitäreterasy;Iisípula; Topepireko ha ambue mba'asy

Mba'asy ñemonguera pohã ñana rupive

Ava guarani oguerekova’ekue arandu tuichaitereíva ha oikuaa porãiterei pohã ñana oguerekoha pokatu oporomonguera hag̃ua, oikuaa avei mba’éichapa ombojehe’áva’erã, máva mávapa ikatu oipuru oñondive ha mávapa ndaikatúi ombojehe’a ambue ndive.

Ka’aguy ha ñúme ojuhu umi ka’avo oiporúva pohãramo. Oñangarekokuaa tekoháre, jesareko rupive ojuhu hekohápe pe omongueráva’erã chupekuéra, oikuaa porãiterei pohã ñana jeporu, péva ohechauka ñandéve kuaaty.

Ndaikatúi ja’epa mboy pohã ñana oipuruva’ekue ha’kuéra oikuaa rupi pe oguerekóva ipype mba’épe g̃uarã, ha katu jahechakuaa ohejaha ñandéve iñarandu tuichaitereíva, ko ára peve jaipurugueteri.

Pe kuaaty ohechauka mba’eichaitépa tuicha ava Guarani arandu, ndojuavýi pe jeporu ha’ekuéra ome’ẽva’ekue chupe.

Ava Guarani oikuaa porã mba’épe g̃uarã pohã oipurúva, upéicha ombojuavy pohã ro’ysã ha pohã aku. Pohã ro’ysã oiporu py’a rakúpe g̃uarã ha pohã aku katu, to’ysãme g̃uarã. Oĩ avei pohã pochy (remedios peligrosos) ikatúva ojeporu michĩmínte, oikuaa pohã omboguevíva akãnundu, hu'u, kuru vai, py'a vai, ke’ỹ, kuarurã, sevo’i pohã, oitýva mitã.

Ha’ekuéra he’i oĩha sa’ieterei pe ñana ndoguerekóiva pohã ha umívape ohenói ka’amarãmba’e.

Og̃uahẽ guive español-kuéra pya’eterei ojekuaa oĩva ko yvy pyahúpe, ha’ekuéra ohechakuaa hetaiterei mba’e oguerekoha yvy ojuhúva’ekue.

Umi español-kuéra ohechauka oikuaaseha pe kuaaty oĩva. Oguerahauka España-pe heta ñana oikuaa porãve hag̃ua mba’épa oguereko, kuaaty rupive.

Oikuaávo ijepuru oguerahauka hetáichagua, yvyra, ñana, ta’y’i, yva oñeñotỹ hag̃ua upépe ha oĩ avei oguerahauka hetáva, ohepyme’ẽ hag̃ua.

Umi ou ypýva ogueruka España-gui ava iñararandúva ojesareko ha ombotuichave hag̃ua iñarandu ka’aty.

Umi español-kuéra avei ogueru America-pe yva, ñana, ta’ỹi hetãgui.

Ava Guarani avei oikuaava’ekue mba’eichaitépa oipuruva’erã pohã, ndaha’éi omoĩnteva. Ko’ág̃a peve ava okaraygua oipuru, umíva ha’e: peteĩ jeme, mbohapy kuã, peteĩ puño, ha oñemoĩvéva togue ha yva apytépe ha’e papapy mbohapy térã pokõi.

Techapyrã: pokõi narãha rogue, térã mbohapy pakuri ra’ỹi.

Ko árape jaguerekóma jaikuaa hag̃ua hekopete mba’éichapa jaipuruva’erã pohã. Techapyrã: gramos, gotas, centímetros cúbicos.

Hetaiterei pohã ijapopyre ñanágui, upévare ja’ekuaa mba’eichaitépa ava Guarani iñaranduva’ekue, oike’ỹre ha’ekuéra peteĩ laboratorio-pe oikuaa mba’éichapa jaipurúva’erã. Péva ndaha’éi ja’énteva, hetaiterei pohãma ha’ekuéra oipurúva’ekue oñemoinge laboratorio-pe ha ojehecha ndojuavýiha pe ijepuru ava Guarani ome’ẽva’ekue chugui.

Pohã ñana oñehenói umi ñana ojeporúva oñepohãno hag̃ua ha oñemombia hag̃ua opáichagua mba’asy ikatúva og̃uahẽ.

Ñane retã Paraguáipe og̃uahẽ ñandéve arandu pohã ñana rehegua umi ñande ypykuéra Guaranígui.

Pohã ñana jeporu, jaikuaa avei umi ñande jarýi, ñande sy, ñande túva térã kuñakarai ha karai ymaguarégui ha ñande ñambohasa jey ñane arandu ñane ñemoñarépe. Jajesarekóramo ñande jerére ha umi okarayguáre jahechakuaave mba’eichaitépa tuicha pe arandu pohã ñana rehegua ohejava’ekue ñandéve umi ava Guarani, heta ogaygua ndohupytýiva pirapire oho hag̃ua farmacia-pe ojogua hag̃ua pohã, upévare oipuru pohã ñana ojuhúva, ohepyme’ẽ’ỹre, térã, heta’ỹre, ha katu oipurúramo hekopete pe ñana imba’asýpe g̃uarã, okueránte avei. Hetaite tapicha piko omano’aramo’ã hi’ára g̃uahẽ mboyve ndajaikuaái rire pohã ñana jeporu.

Pohã ñana jajuhu opa hendápe: ñande róga jerére, yvytýpe, ñúme, kokuépe ha ñemuháme ndahepyiete.

Ymaite guive ñande ypykuéra omomba’e ha oiporu pohã ñana, péicha ha’ekuéra ohapejoko ha omonguera mba’asy.

Ava Guarani he’i raka’e “ndaipóri nunga mba’asy oñemongaria’ýva pohã ñana renondépe”.

Ko árape oĩ ava oñotỹva pohã ñana ha ohepyme’ẽ laboratorios-kuérape ojejapo hag̃ũa chugui pohã farmacia-pe, ojehepyme’ẽva.

Umi indigena-kuéra apytépe, pe oporopohãnóva, ojeheróva’ekue Chaman, térã Paje. Ko’ág̃a umi oiporopohãnóva pohã ñana rupive, ojehero “Médico ñana”.

Guaranikuéra naimba’asýi voi, ojeguereko kuaágui, okaru porãgui, tekoha oikohápe, omombarete upe hete, omohesãi, ha omoingo pukuve chupekuéra.

Europeo ha africano-kuéra og̃uahẽvo, ogueru imba’asy ha ojapyhývo chupekuéra, hetaiterei ho’a ha omano, hete ndojepokuaáigui, ndoguerekóigui defensa upe mba’asýpe g̃uarã.

Péicha oĩ jehaípe umi mba’asykuéra apytépe, ojukavéva ichupekuéra ha’e viruela, sarampión, disentería, catarro, paludismo, calambres, espasmos, parasitosis, dermatosis ha úlcera. Umi haiharakuéra omombe’u ha’ekuéra ndahasýi iñakãgui.

Omombe’u karai Berotni umi mba’asy leishmaniasis ha sífilis europeo-kuéra avei ogueru hague.

Py'aruku o Py'ahai

                         Py'aruku o Py'ahai     

(calor interno en el estomago)

Py'araku o py'ahai (calor interno en el estomago) Ko mba'asy ojehe'a ñanderehe ja'u sai rupi pe "y" poha roysandi. Techaukara -Pe mba'asy oseva nde jurure herava Fuego. -Oi ai Kupía. Jakuerahagua ko mba'asyi ja'u ara heta poha roysa.. Ha umia ha'e -Cepa caballo -Kapi'i kati -Ñoati pyta rapo

                         ''  Susu'a ''

Apeno ipéuva, ijuru´i ha otytýi, ijape pytä térä hovyü, hasyeterei. Osë máva pireguýre, oñembyai rupi térä iky´águi. Oñepohäno sévo de véla ha ka´arë rogue oñembyakupyrépe opu pya´e haçua .

                                                            '' Mbiru'a''

          (varicela)
                       Mba'asy ováva ha isarambíva tekove apytépe, ojehecha pire rupive.
Mbiru'a tavy: ha'ete okai hagueicha ijapu'a tuichaimi oguereko pype y, Osë nderetere ha ipoha ha'e , ejahu va'era tapekue rykuepe .

Poha Ñana Medico Opiruva Omonguerahagua Mba'asy

Poha Ñana Medico Opiruva Omonguerahagua Mba'asy

1.       Pe tesa rasy okuera pya'eve haguǎ ojeipuru mokoi ruda rakǎ, ejosova’erǎ ha emoî nde resápe  papo aravo’i ajante. Emoî arǎ pyhareve, ka’aru ha pyharépe.

2.       Pe isípula okuera haguǎ ejosova’erǎ pe “zanahoria”, “apio” ha “diente de león” rogue oñondivepa, ha emoî va’erǎ pe hasyhápe ha upéicha okueráta.

isipula

 

3.       Pe aguara ruguái ojeipuru kambyrujere okuera haguǎ, ha avei pe jati´i okuera pya´eve haguǎ. 

 

 4.    Pe py’aruru emonguera haguǎ embopupu va’erǎ pe eneldo ra’ŷi ha rei’u arǎ hese. 

 

Ambue oîva

      Pe arasa rogue ojeipuru tye chivivi monguera haguǎ. Avei jeipuru ojejapo haguǎ jejuruhéi ahy´o  rasy peguarǎ.

                                                                                                                                                           Pe ka’arӗ ojeipuru sevo’i pohǎ ramo, sevo’i jejuka haguǎ.

      Pe salvia rogue iporǎ py’arasy peguarǎ. Embopupu va’erǎ ha rei’u  chugui.

      Pe guavira rogué omonguera tesa rasy.

      Pe avati rogué rykuere embopupu va’erǎ ha rei’u chugui pe tuguy asuka emonguera haguǎ.

                                                                                                                                                   

Mba'asy medico omonguerava 

“Jeharu “Oheo”

Heta jey ñahendu ko mba`asy ha`éva OHEO, péva mitã mba`asy, heta mba`ére ikatu ojehu; ikatu jagua okéramo mitãmi heñoiramóva rupaguýpe, avei oĩramo tapicha ipy`a vaíva térã hova mokõiva, péicha avei oka`úva oñembaojáramo kunumíre katueterei ombahasy chupe.

Avei mitãmi ikatu ojeharu isy ryepýpema voi oĩramo tapicha ndaipy`aporãiva ha ohóro ombohupami kuñakaraípe katueterei ojeharu pe mitã, ha péicha heñóima ko mba`asy.

Jahecháramo mitãmi imbyry`ái, hasẽreipa avei iñakãpire hyakuã vai péicharõ ojohea. Oñemonguera hag̃ua ojeguerahava`erã “médikape”, upépe ndaje pe oipohãnóva oñembo`e oñembo`éva mitãre ha ojapichy iñakã,
Péicha añoite ikatu omonguera, egueraháramo mitãmíme pohãnohárape (Doctor) nde`imo`ãi ojeoheaha ndogueroviáire ko`ã mba`e.

Péva ha`e peteĩ jeroviapy jarekóva ñane retãme ha oĩva gueteri ñande apytépe ojegeroviáva tapiaite ha opaite hendápe.

Péicha ojeguerahava`erã mitãmíme porundy ára ojepohanoukávo, ojehova`erã araapy ha arapoteĩ jave. Iporã ndaje ojeho kuarahy ojero`a jave péicharõ pe mba`asy ohopa kuarahy jeiké gotyo. Avei ndaje oñemoĩva`erã pe mitãre itúa kamisa, ha pyao iñakãre.

Oje`e niko oĩha peteĩ kurundu`i omondýi hag̃ua ko mba`evai ombohasýva mitãme. Oñemoĩva`erã peteĩ inimbo pytã ha ijehe avei peteĩ kuãirũ kuarepotijúgui ohóva mitã pyapýre, péicharõ añoite ndaje oñemuña ko mba`e, ha ndojái mba`eveichagua mba`e ivaíva, ha avei ndojeharúi pe kunumíme.

Kambyryryjere

Péva ko mba`e kambyryrujerére ñañe`ẽrõ ndaha`éi mitãnte ikatúva oreko avei kakuaa ikatu oguereko।

Kambyryrujeréko ha`e pe ñane kamby ryru ojerévo térã ñande ati`y ha tetyma ojoavýramo। Mitãmi orekóramo ko mba`e katueterei ndokarusevéi, hasẽreimba, hyechivivi, ipy`a rasy ha py`aterei oguejy ipohuikue.

Péicha javérõ ojeguerahava`erã hasývape pohãnohára ñana rendápe ha`e añoite ikatúta oipohãno kambyryrujere, oĩ avei tapicha ijaereívante ha oipohãno avei mitãme.

Oje`e pe tapicha orekóva arandu ka`aty omoñeno tupápe ha omaña mitã pýre ohecha hag̃ua ndojoavýipa, ha otopáramo ojoavy omoĩporã jevy ha avei ijati`y ikatu ojoavy, omomguera hag̃ua ojapichy mitã retyma térã ijati`y ha oñembo`e avei hese.

Ojerahava`erã ka`arupytũ jave pohãnohára ñana rendápe pokõi ára jave.

Péicha pe oipohãnóva he`i mitã sýpe ani hag̃ua oguereko vai imembýpe, anítei ohupi mitãme ijyvágui ikatuhaguére hasy jey pe mitã, pe oipohãnóva oñangareko ha oñembo`e hasývare, ha ho`uka pohã ro`ysã, péicha jey ojapo mitã oĩporã meve.

He`i ndaje ña Sepi, ha`éko pohanohára avei; aníkena ojeguereko vai mitãmíme, jahupiporãva`erã ijyvágui, ani oñembohasa tupa árigui, ani hag̃ua ipy`a osẽ hendágui ha avei ijyva।

Kóicha he`imiva`erã sykuérape ho`ukava`erã imembykuérape mansanilla rykue ha oñemoĩva`erã ku`a jokoha (faja). Pe omongueráva he`iva`erã araka`e peve.

Py`a ruru

Py`a ruru ha`e pe ñande py`a irurúvo, ikatu karu vaígui, avei ja`úramo y tembi`u aku ári, avei péva ko mba`asy jarekóramo ndaikatúi ja`u mba`eve hasýgui ñandéve ñande py`a, péicha umi oka`úva hoy`úramo pyharekue opáyrõ katueterei ipy`aruru।

Upéicharõ ja`uva`erã aguape, ka`a piky, tape ryva, saúko ha aguai rykue।

Ojepichyva`erã tosinal souko rykuére ha aguapepuru`ã, péicharõ pohanohára oguerekóva arandu ka`aty omoĩ pe hasýva py`a ári kurusu ha oñembo`e hese.

Péicha oĩ kuimba`e ha kuña oikuaáva mba`éichapa oñepohãnova`erã py`aruru.

Oĩ ko`ág̃a peve okaraháre oikuaáva ha orekóva arandy ome`ẽva`ekue chupekuéra Tupã omonguera hag̃ua opaite tapichápe péicha ijaereínte oikuaa ha oporamonguera hikuái opaichagua mba`asy।

Tapicha ipy`arurúva oñandu ipy`a ha`etévaicha ivevuipáva oguerekóva y ipype. Péicha jave ndo`uiva`erã tembi`u kyra, oguerekóva avati ha mandi`o, mba`eve ochyryrýva ha`éva vaka ro`o térã kure ro`o, ha mba`eve mba`e ipohýiva ipy`ápe g̃uarã.

Ojey`uva`erã opaichagua pohã piro`y ikatu hag̃uáicha omboguejy pe py`aruru.